معنی صلاحیت در لغت به معنای شایستگی و اختیار است و در اصطلاح حقوقی عبارت است از ،شایستگی یک مرجع قضایی برای رسیدگی به یک موضوع خاص قانونی گفته می شود. حال با توجه به اهمیت موضوع صلاحیت دادگاه در پرونده های حقوقی تلاش شده است که مفهوم دادگاه صالح در دعاوی حقوقی را به صورت ساده و مختصر جهت استفاده کاربردی شما عزیزان توضیح دهیم.
در این مقاله موضوعات ذیل را مطالعه خواهید کرد:
مفهوم صلاحیت
صلاحیت ،از حیث مفهوم، عبارت است از تکلیف وحقی است که مراجع قضاوتی( قضایی و غیرقضایی) در رسیدگی به دعاوی ، شکایات و امور بخصوص به حکم قانون، دارا می باشد. پس، منظور از دادگاه صالح حقوقی در رشته حقوق مدنی این است که کدام دادگاه مکلف است طبق قانون ایین دادرسی مدنی و سایر قوانین مرتبط به دعاوی حقوقی رسیدگی کند.
در بحث مربوط به دادگاه صالح ، دو صلاحیت دادگاه مد نظر است:
۱ – صلاحیت ذاتی
۲- صلاحیت محلی
صلاحیت ذاتی
صلاحیت ذاتی: عبارت است از حق و تکلیف مراجع قضاوتی باتوجه به سه ویژگی است . صنف، نوع ودرجه انها در رسیدگی به دعاوی و صدور رای به حکم قانون می باشد.
پس مراجع قضاوتی ایران از لحاظ صنف به مراجع قضایی و ادرای ( مثل واحد اجرائی ثبت اسناد یا هیات تشخیص اداره کار و تعاون ) تقسیم می شود و از لحاظ نوع، به مراجع عمومی( مثل دادگاه عمومی حقوقی) و اختصاصی( مثل دادگاه روحانیت) و از لحاظ درجه، به مراجع پایین ( مثل دادگاه نخستین) و بالاتر( مثل دادگاه تجدید نظر) تقسیم می شوند. ( بحث تفصیلی صلاحیت ذاتی را در مقاله های آتی بررسی خواهیم کرد)
صلاحیت محلی یا نسبی
صلاحیت محلی یعنی از میان مراجع قضایی مختلف در شهرستان های مختلف کدامیک صلاح به رسیدگی در امور مدنی می باشند.
با یک مثال صلاحیت محلی را بیشتر توضیح میدهیم: مثلا شخص* الف* که ساکن تهران است زمین واقع در شهرستان اهواز را از شخص* ب *که ساکن شیراز باشد خریداری کند، حال اگر اختلافی بین الف و ب ایجاد شود کدام دادگاه صالح به رسیدگی است؟ دادگاه محل اقامت الف ( تهران) یا دادگاه محل اقامت ب( شیراز) یا دادگاهی که زمین در آن قرار دارد( اهواز)؟
برای پاسخ به این سوال باید به اهمیت بحث صلاحیت، علی الخصوص صلاحیت محلی دادگاه ها اشاره ایی کنیم و در ادامه نکات مهم بحث دادگاه صالح در دعاوی مختلف را دنبال خواهیم کرد:
اهمیت بحث صلاحیت
شناسایی دادگاه صالح توسط ذینفع و خواهان در دعاوی حقوقی اولین قدم اساسی برای استیفای حق می باشد. چون رسیدگی دادگاه های حقوقی در دعاوی حقوقی دارای قواعد و تشریفات پیچیده ایی است که در صورت عدم رعایت این تشریفات توسط خواهان و ذینفع در مواردی ممکن است که حق او بطور کلی زایل شود و یا دستیابی به حق طولانی و سخت شود.
یکی از این تشریفات دادرسی در دعاوی مدنی شناسایی دادگاه صالح بر اساس قانون ایین دادرسی مدنی می باشد. بر همین اساس توصیه همیشگی موسسه نوران وکیل به شما عزیزان این است که قبل از طرح دعوای حقوقی حتما با یک وکیل دادگستری مشورت نمایید.
دادگاه صالح در دعاوی مختلف
طبق اصول حاکم بر دعوای حقوقی خواهان باید در دادگاهی دعوای خود را اقامه نماید که طرف مقابل خود یعنی خوانده پرونده در حوزه آن دادگاه اقامت دارد.( ماده۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی)
برای مثال اگر خواهان( الف) مقیم کرج باشد و بخواهد مبلغ۱۰۰میلیون تومان طلب خود را از خوانده (ب)که مقیم اهواز است مطالبه کند باید دعوای خود را در دادگستری شهرستان اهواز( دادگاه عمومی و انقلاب) مطرح کند. لازم به ذکر است در حال حاضر با وجود دفاتر خدمات قضایی خواهان( الف) می تواند در یکی از دفاتر خدمات قضایی واقع در شهرستان خود دادخواست خود را خطاب به دادگاه اهواز ثبت کند.
با این حال اصلی که در بالا ذکر شد، یعنی اصل صلاحیت دادگاه محل اقامت خوانده، استثنائاتی هم دارد بعبارتی دیگر همیشه اینگونه نیست که خواهان باید در دادگاهی اقامه دعوا کند که خوانده در حوزه آن قرار دارد. بلکه این اصل در تمامی پرونده های حقوقی قابل اجرا نیست.
حال در ادامه به برخی از این استثنائات اشاره ایی می شود:
۱- در دعاوی مربوط به اموال غیر منقول مانند خانه، زمین و … اعم از دعوای مالکیت، مزاحمت، ممانعت از حق، تصرف عدوانی و سایر حقوق راجع به آن مانند حق ارتفاع، حق انتفاع و … در دادگاهی اقامه می شود که مال غیر منقول در حوزه آن دادگاه واقع شده است حتی اگر خوانده در آن حوزه مقیم نباشد.( ماده ۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی)
لازم به ذکر است در مطالبه وجه اموال غیر منقول که ناشی از قرارداد نیست خواهان باید در دادگاهی اقامه دعوا نماید که مال غیر منقول دران حوزه قرار دارد. برای مثال خواهان مدعی است که خوانده غاصبانه مدت یک سال از خانه مسکونی اش استفاده کرده و باید اجرت المثل این ایام را بپردازد در این حالت دادگاه محلی که خانه در آن قرار دارد ، صلاحیت رسیدگی دارد.
۲-در دعاوی خانواده از جمله در خواست طلاق ، مطالبه نفقه زوجه ، حضانت و.. زن ( خواهان )می تواند در دادگاه محل اقامت خود طرح دعوا کند .اما اگر مرد خواهان در دعوای خانواده باشد طبق اصل صلاحیت محل اقامت خوانده باید در دادگاه محل اقامت زن( خوانده) طرح دعوا نماید. (ماده ۱۲ قانون حمایت خانواده جدید)
۳- در دعاوی بازرگانی ( تجاری) و دعاوی راجع به اموال منقول که از قرارداد ناشی می شود خواهان در بین سه حوزه قضایی مختار است که طرح دعوا نماید.برای مثال در مطالبه مبلغ ….. ریال بابت فروش اتومبیل به خوانده، خواهان حق دارد دعوی را یا در محل اقامت خوانده یا محلی که قرارداد در آن تنظیم شده و یا تعهد می بایست در آنجا انجام شود اقامه کند.
۴- دعوای راجع به اموال به جا مانده از متوفی (ترکه) تا زمانی که ترکه تقسیم نشده در داگاه محلی اقامه می شود که آخرین اقامتگاه متوفی در ایران، آن محل بوده است. اگر ترکه تقسیم شده باشد دعوای مطرح شده از لحاظ تعیین دادگاه صالح حَسَب مورد مشمول دو ماده ۱۱( محل اقامت خوانده) و ۱۲( محل وقوع مال غیر منقول) قانون ایین دادرسی مدنی خواهد بود.
۵- دعوای راجع به توقف یا ورشکستگی تاجر در دادگاهی اقامه می شود که تاجر متوقف یا ورشکسته در حوزه آن اقامت دارد و اگر در ایران اقامت نداشته باشد در دادگاهی اقامه می شود که متوقف یا ورشکسته در حوزه آن برای انجام معاملات خود شعبه یا نمایندگی داشته یا دارد.(ماده ۲۱ قانون ایین دادرسی مدنی)
۶- براساس ماده ۴ قانون ثبت احوال در مورد اسناد سجلی اصل بر صلاحیت دادگاه محل اقامت خواهان (متقاضی) است .
لازم به ذکر است مطابق ماده ۲۵ قانون آیین دادرسی مدنی اگر شناسنامه یا هر سند سجلی دیگر در ایران تنظیم و ذی نفع مقیم خارج از کشور باشد، رسیدگی در صلاحیت دادگاه محل صدور سند است و اگر شناسنامه در خارج از کشور صادر شده باشد و خواهان نیز مقیم خارج باشد دادگاه عمومی حقوقی شهرستان تهران صلاحیت رسیدگی دارد.
قوانین مرتبط
از قانون حمایت خانواده مصوب ۹۲
ماده۱۲ – در دعاوی و امور خانوادگی مربوط به زوجین، زوجه می تواند در دادگاه محل اقامت خوانده یا محل سکونت خود اقامه دعوی کند مگر در موردی که خواسته، مطالبه مهریه غیرمنقول باشد.
از قانون آیین دادرسی مدنی
ماده ۱۰ – رسیدگی نخستین به دعاوی، حسب مورد در صلاحیت دادگاههای عمومی وانقلاب است مگر در مواردی که قانون مرجع دیگری را تعیین کرده باشد.
ماده ۱۱ – دعوا باید در دادگاهی اقامه شود که خوانده، در حوزه قضایی آن اقامتگاه دارد واگر خوانده در ایران اقامتگاه نداشته باشد، درصورتی که درایران محل سکونت موقت داشته باشد، در دادگاه همان محل باید اقامه گردد و هرگاه درایران اقامتگاه و یا محل سکونت موقت نداشته ولی مال غیرمنقول داشته باشد، دعوا در دادگاهی اقامه می شود که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع است و هرگاه مال غیرمنقول هم نداشته باشد، خواهان در دادگاه محل اقامتگاه خود اقامه دعوا خواهدکرد.
تبصره – حوزه قضایی عبارت است از قلمرو یک بخش یا شهرستان که دادگاه در آن واقع است. تقسیم بندی حوزه قضایی به واحدهایی از قبیل مجتمع یا ناحیه، تغییری در صلاحیت عام دادگاه مستقر در آن نمی دهد.
ماده ۱۲ – دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول اعم از دعاوی مالکیت، مزاحمت، ممانعت ازحق، تصرف عدوانی و سایر حقوق راجع به آن در دادگاهی اقامه می شود که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع است، اگرچه خوانده در آن حوزه مقیم نباشد.
ماده ۱۳ – در دعاوی بازرگانی و دعاوی راجع به اموال منقول که از عقود و قراردادها ناشی شده باشد خواهان می تواند به دادگاهی رجوع کند که عقد یا قرارداد در حوزه آن واقع شده است یاتعهد می بایست در آنجا انجام شود.
ماده ۱۴ – درخواست تامین دلایل و امارات از دادگاهی می شود که دلایل و امارات مورددرخواست در حوزه آن واقع است.ماده ۱۵ – در صورتی که موضوع دعوا مربوط به مال منقول و غیرمنقول باشد، در دادگاهی اقامه دعوا می شود که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع است، به شرط آنکه دعوا در هر دو قسمت ناشی ازیک منشاء باشد.
ماده ۱۶ – هر گاه یک ادعا راجع به خواندگان متعدد باشد که در حوزه های قضائی مختلف اقامت دارند یا راجع به اموال غیر منقول متعددی باشد که در حوزه های قضائی مختلف واقع شده اند، خواهان می تواند به هریک از دادگاههای حوزه های یادشده مراجعه نماید.
منابع: