دعوای کیفری طیف گسترده ایی از دعاوی را در جامعه تشکیل می‌دهد. یکی از بحث های مهم قانون آیین دادرسی کیفری بحث تشکیلات مراجع کیفری است. اولین نهاد کیفری که بعد از ارتکاب جرم وارد عمل می شود ، دادسرا می باشد، دادسرا که در راس آن دادستان قرار دارد تحقیقات مقدماتی را شروع کرده و با صدور کیفرخواست از دادگاه کیفری خواستار مجازات متهم می‌شود.
بعد از این مرحله دادگاه کیفری با احراز مجرمیت متهم یا احراز بی گناهی(برائت) او رای خود راصادر میکند. بعد از صدور حکم توسط دادگاه کیفری، در قانون آیین دادرسی کیفری به متهم و نیز شاکی این حق را داده است که نسبت به حکم مجرمیت خود یا برائت متهم اعتراض کنند.
حال در این مقاله موضوعات زیر را بررسی می کنیم :
- معنی دادسرا و نقش آن
- چگونگی شروع رسیدگی در دادسرا
- سلسله مراتب در دادسرا
- ویژگی های تحقیقات مقدماتی در دادسرا
دادسرا چیست؟
تاریخچه مختصر دادسرا:
از پیدایش دادسرا، به عنوان نهاد تعقیتِ جرائم ، چند سده سپری نشده است. این نهاد فرانسوی که بعد از انقلاب مشروطه وارد سازمان قضایی کیفری ماشد، ریشه های قرون وسطایی داردکه مانند بسیاری از نهادهای دیگر تحویل یافته و به تکامل نسبی رسیده است.
پس در پاسخ به این سوال که دادسرا چیست ؟ باید گفت ، دادسرا مرجعی است که وظیفه رسیدگی مقدماتی را بر عهده دارد و قبل از این که در دعوای کیفری پرونده به دادگاه کیفری برود، ابتدا پرونده به دادسرا می رود تا تحقیقات مقدماتی برای جرمی که شاکی اعلام کرده است صورت گیرد
قانونگذار در قانون آیین دادرسی کیفری مرجع قضایی به عنوان دادسرا را برای رسیدگی به جرایم پیش بینی کرده است ، زمانی که فرد شاکی قصد شکایت کیفری داشته باشد ، می تواند به این نهاد مراجعه نماید
نقش دادسرا: حق تعقیب جرم متعلق به جامعه است و جامعه این حق را به وسیله نمایندگان خود به موقع اجرا می گذارد؛ دادسرا نماینده جامعه است و به نام جامعه بزهکار را مورد تعقیب قرار می دهد
نقش و وظیفه اصلی دادسرا طبق ماده ۲۲ قانون ایین دادرسی کیفری عبارت است از:
- کشف جرم
- تعقیب متهم
- انجام تحقیقات مقدماتی( بازجویی از شاکی ومتهم ، رسیدگی به ادله جرم ، صدور قرار های تامین مانند کفالت یا بازداشت موقت و…)
- حفظ حقوقی عمومی و اقامه دعوای لازم در این مورد( مثلا طبق بند ۲۵ ماده ۵۵ قانون شهرداری ساختن خیابان ها و آسفالت ، از وظایف شهرداری است که در صورت عدم انجام ، دادسرا جهت حفظ حقوق عمومی وظیفه اقامه دعوا علیه شهردار را دارد.)
- اجرای احکام کیفری
- انجام امور حسبی( مانند تعیین قیم برای محجور یا صغیر بی سرپرست) و سایر وظایف قانونی
نکته: در هر شهرستان و در معیت هر دادگاه ان شهرستان، یک دادسرای عمومی و انقلاب دایر می باشد.
چگونگی شروع دعاوی کیفری در دادسرا
اولین نهاد کیفری که بعد از ارتکاب جرم وارد عمل می شود ، دادسرا می باشد.
پس برای شروع رسیدگی در دادسرا برخلاف دادگاه نیازی به ارائه دادخواست نیست ،بلکه فرد شاکی با تکمیل برگ شکواییه و ارائه آن می تواند دعوا خود را اقامه کند سپس دادستان یا دادیار به جانشینی از دادستان دستور تعقیب متهم را صادر می کنند و در صورتی که نیاز به تحقیق داشته باشد با همکاری نیروی انتظامی به تعقیب متهم و انجام تحقیقات می پردازد و در صورتی که متهم را مجرم تشخیص داده و مستحق مجازات بداند ، پرونده را با صدور کیفرخواست به دادگاه می فرستد.
نکته: در حال حاضر برای ثبت شکواییه و شروع رسیدگی کیفری ، باید به یکی از دفاتر خدمات قضایی محل خود مراجعه کرد.
سلسله مراتب در دادسرا
دادستان کیست؟
دادسرا به ریاست دادستان تشکیل می شود.
دادستان یا «مدعی العموم» مقام قضائی است که برای حفظ حقوق عمومی و نظارت بر اجرای قوانین مطابق مقررات قانونی انجام وظیفه می نماید؛ در مواردی که جرم دارای شاکی خصوصی نباشد و به نوعی موجب خسارت جامعه شده باشد، دادستان به نمایندگی از طرف مردم علیه مرتکبین اقامه دعوی خواهد نمود.
طبق ماده ۶۹ آیین دادرسی کیفری “دادستان مکلف است شکایت کتبی و شفاهی را همه وقت قبول کند. شکایت شفاهی در صورتمجلس قید و به امضاء یا اثر انگشت شاکی می‌رسد. هرگاه شاکی سواد نداشته باشد، مراتب در صورتمجلس قید و انطباق شکایت با مندرجات صورتمجلس تصدیق می شود.”
نکته: تامین امنیت و حفظ جامعه نیز از وظایف مهم دادستان است.
سوال: دادستان چگونه از وقوع جرم مطلع می شود
از جمله مواردی که در این خصوص می‌توان بیان کرد به شرح زیر می باشد:
- مراجعه فرد شاکی به دادسراوشکایت کردن.
- کشف جرم توسط ظابطان دادگستری در حین گشت زنی یاانجام ماموریت.
- اطلاع یافتن یک شهروند از وقوع جرم وخبر دادن به دادسرا
- وقوع جرایم مشهود در برابر داستان یا بازپرس..
- اقرار کردن متهم به جرم خود
- از طریق گزارشات مردمی و مجلس شورای اسلامی و گزارش مراجع نظارتی مثل سازمان بازرسی کل کشور
نکته: طبق ماده ۶۷ قانون ایین دادرسی کیفری: گزارش‌ها و نامه‌هایی که هویت گزارش‌دهندگان و نویسندگان آنها مشخص نیست، نمی‌تواند مبنای شروع به تعقیب قرار گیرد، مگر آنکه دلالت بر وقوع امر مهمی کند که موجب اخلال در نظم و امنیت عمومی است یا همراه با قرائنی باشد که به نظر دادستان برای شروع به تعقیب کفایت میکند
علاوه بر دادستان که ریاست دادسرا با او است، بازپرس و دادیار نیز نقش مهمی در دادسرا دارند.
طبق ماده ۲۳ قانون ایین دادرسی کیفری دادسرا به تعداد لازم معاون ،دادیار و بازپرس دارد. حال در ادامه این مقاله به وظایف و تعریف دادیار و بازپرس می پردازیم.
دادیار کیست؟
از جمله افراد و مقاماتی که در دادسراها به انجام فعالیت می پردازند ، دادیارها هستند که معمولا قضات تقریبا تازه کارند و در پایین ترین سطح سلسله مراتب مقامات قضایی دادسرا قرار دارند و با دستور دادستان ، می تواند به انجام برخی یا تمام تحقیقات مقدماتی بپردازد. دادیار ها نقش مهمی در پیگیری پرونده های کیفری دارند . پس در صورتی که دادستان تحقیقات مقدماتی را به دادیارها ارجاع دهد تحقیقات مقدماتی به عهده آنهاست و در انجام وظایف و اختیارات خود ، تابع نظر مقامات بالاتر یعنی دادستان ها می باشند.
سوال: تحقیقات مقدماتی چیست؟
در جواب این سوال باید گفت : مجموعه تصمیماتی است که مقامات دادسرا در جریان رسیدگی در پرونده کیفری برای روشن شدن واقعیت وحقیقت عمل مجرمانه(برای آشنایی بیشتر از عمل مجرمانه به این مقاله مراجعه کنید. جرائم علیه اموال و مالکیت نیز در این مقاله توضیح داده شده است.) گرفته می شود .ماده ۹۰ قانون آیین دادرسی کیفری اشاره ایی به مصادیقی از تحقیقات مقدماتی نموده است؛
” تحقیقات مقدماتی، مجموعه اقدامات قانونی است که از سوی بازپرس یا دیگر مقامات قضایی، ( منظور دادستان یا دادیاران) برای حفظ آثار و علائم و جمع آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم انجام می‌شود.”
هم چنین دادیار می تواند در دادگاه به جای دادستان از کیفر خواست دفاع کند . دادیار وقتی می تواند این امور را به نمایندگی از دادستان انجام دهد که از طرف او اجازه داشته باشد.
نکته: دادیار موظف است از نظرات دادستان تبعیت کند.
بازپرس کیست؟
بازپرس یا قاضی تحقیق ، یکی از مقامات، در سلسله مراتب مقامات قضایی در دادسرا بوده که جهت شروع کار خود، نیاز به کسب اجازه از بالاترین مقام دادسرا، یعنی، دادستان دارد.
در واقع بازپرس، سومین مقام قضایی، در سلسله مراتب مقامات قضایی دادسرا، بعد از دادستان و معاون وی است و بعد از او دادیار قرار دارد که هر زمان دادستان، پرونده ای را به او ارجاع دهد، موظف است به آن رسیدگی کند و حقیقت را درباره اینکه آیا واقعا جرم رخ داده است یا نه و اگر رخ داده، چگونه به وقوع پیوسته است، کشف کند.
نکته: طبق ماده ۸۹ قانون ایین دادرسی کیفری” شروع به تحقیقات مقدماتی از سوی بازپرس منوط به ارجاع دادستان است. “
از جمله وظایف بازپرس یا قاضی پرونده، در دادسرا به شرح ذیل است:
- انجام تحقیقات مقدماتی
- رسیدگی به چگونگی وقوع یک جرم
- پیدا کردن متهم و بازجویی از او
- و صدور انواع قرار نهایی دادسرا
نکته: مقامات دادسرا( دادستان ، بازپرس و دادیار) در جریان تحقیقات مقدماتی فقط می توانند قرار صادر کنند وصدور حکم،در صلاحیت این مقامات نیست. ازجمله قرار های دادسرا: قرار اناطه، قرار بازداشت موقت ، قرار های تامین کیفری (مثلا قرار کفالت یا وثیقه) ، قرار منع تعقیب و نیز قرار موقوفی تعقیب.
سوال : تفاوت قرار با حکم چیست؟
اولین تفاوت حکم و قرار این است حکم تنها توسط قاضی صادر می شود اما قرار ممکن است توسط دادیار، دادستان، بازپرس یا از جانب دادگاه صادرشود.
به عبارت دیگر زمانی دادگاه در خصوص یک پرونده حکم صادر می کند، که روند رسیدگی به آن دعوا خاتمه یافته و وضعیت دو طرف پرونده مشخص گردیده . چون حکم مربوط به ماهیت دعواست ، اما قرار ، تصمیمات مقدماتی گرفته شده قبل از صدور حکم است.
پس برای آن که تصمیم صادر شده از سوی دادگاه حکم نامیده شود لازم است که دارای ۳شرط باشد.
- آن تصمیم صادر شده در مورد ماهیت دعوا باشد.
- تصمیم گرفته شده توسط دادگاه، باعث ختم دادرسی و پرونده شود.
- آن تصمیم به صورت دادنامه تنظیم شده باشد.
بی طرفی بازپرس:
در ماده ۹۳ قانون ایین دادرسی کیفری اصل بی طرفی بازپرس بیان شده است. با این توضیح که:
بازپرس شخصی است که نقش اصلی را در روند پرونده دارد، زیرا شناسایی متهم و چگونگی وقوع جرم بر عهده او می باشد، پس باید نسبت به اشخاص پرونده بی طرف باشد، یعنی سعی کند در کمال بی طرفی و در حد اختیارات قانونی بررسی های لازم را انجام دهد، همچنین در کشف اوضاع و احوالی که ممکن است در نفع یا ضرر متهم تاثیر داشته باشد فرقی نگذارد. توجه داشته باشید که بر اساس مدارک ، تحقیقات و اطلاعاتی که بازپرس به دست می آورد دادگاه کیفری حکم را صادر می کتد . پس بازپرس در سرنوشت افراد زیادی می تواند تاثیرگذار باشد.
نکته: تحقیقات مقدماتی تمام جرایم بر عهده بازپرس است. اما در غیر جرایم مهم( موضوع جرایم ماده۳۰۲ قانون ایین دادرسی کیفری ازجمله قتل عمد و مجازات های های سنگین ،) در صورت کمبود بازپرس، دادستان نیز دارای تمام وظایف و اختیاراتی است که برای بازپرس تعیین شده است.
نکته: به قضات دادسرا( دادستان بازپرس و دادیار) به اصطلاح قضات ایستاده می گویند.برخلاف قضات دادگاه که به انها قضات نشسته گفته می شود.چون صدور حکم فقط مختص قضات دادگاه است.
ویژگی های تحقیقات مقدماتی در دادسرا
۱- کتبی بودن:
تقاضای تعقیب کیفری و هرگونه اقدامی که پس از آن صورت می گیرد به صورت مکتوب بوده و پرونده ای مشخص تمام این اقدامات و اظهارات شاکی و متهم مضبوط می گردد مثلا تمامی اظهارات متهم بدون تحریف نوشته شده و به امضای او می رسد و حتی خود متهم شخصا می تواند که پاسخ را بنویسد.
۲- غیر علنی بودن:
علت اصلی غیر علنی بودن، رهانیدن مرجع تحقیق از فشار افکار عمومی و هیجان ناشی از ارتکاب جرم در جامعه، حفظ استقلال مرجع تحقیق، مصون نگه داشتن متهم از انگ شهرت به اتمامی که هنوز دلایل آن مورد بررسی است.
مفهوم غیر علنی بودن بدین معناست که غیر از افرادی مانند متهم، شاکی و وکلای آنها یا کارشناس و شاهد و مطلع که حضورشان لازم است دیگران حق حضور در جلسات تحقیقات مقدماتی را ندارند.
۳- سری یا محرمانه بودن:
محرمانه بودن توسط مرجع تحقیق نیز باید رعایت شود و در حال حاضر منظور از محرمانه بودن تحقیقات مقدماتی، ممنوع بودن انتشار اطلاعات آن است.
بصورت معمول تحقیقات مقدماتی همیشه محرمانه است ولی گاهی اوقات شاکی می تواند از صورت جلسه تحقیقات مقدماتی در صورتی منافی با محرمانه بودن تحقیقات نداشته باشد با پرداخت هزینه رونوشت بگیرد.
نکته: محرمانه بودن تحقیقات مقدماتی در ماده ۹۱ قانون ایین دادرسی کیفری منعکس شده است” تحقیقات مقدماتی به‌صورت محرمانه صورت می‌گیرد مگر در مواردی که قانون به نحو دیگری مقرر نماید. کلیه اشخاصی که در جریان تحقیقات مقدماتی حضور دارند موظف به حفظ این اسرار هستند و در صورت تخلف، به مجازات جرم افشای اسرار شغلی و حرفه‌ای محکوم می‌شوند.”
۴- غیر ترافعی بودن :
عدم تساوی جایگاه متهم و شاکی، آگاه نبودن متهم از دلایل اتهام و عدم امکان مورد مناقشه قرار دادن انها توسط متهم. بعبارت ساده تر، شاکی و متهم در دادسرا روبروی هم قرار نمی گیرند.
نکته: در دادسرا بر خلاف دادگاه رسیدگی و تحقیق از شاکی و متهم و نیز شهود به صورت سری و غیر ترافعی انجام می شود.
نکته: اگر پرونده کیفری در مرحله دادسرا باشد و برای شما احضاریه از ان مرجع ارسال گردید ، در مرحله اول موضوع احضاریه بسیار مهم است یعنی موضوع احضاریه می تواند جهت ادای توضیح یا به عنوان مطلع یا شاهد یا در بیشتر موارد بعنوان متهم باشد.
در مرحله دوم اگر موضوع احضاریه اتهام باشد حتما در هنگام مراجعه به دادسرا یک کفیل( شخصی که حقوق بگیر از ارگان دولتی یا غیردولتی) یا وثیقه ( سند ملک یا زمین و..) همراه داشته باشید تا از بازداشت به علت عدم معرفی کفیل یا وثیقه جلوگیری شود.
مقاله مرتبط: مفهوم دادگاه صالح در دعاوی حقوقی
